زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
 

خرقان (برج)




خرقان، برجها دو برج آرامگاهی از دوره سلجوقیان در خرقانِ قزوین می باشد.


۱ - معرفی برج ها


این دو بنا در یک کیلومتری دهکده حصار قوشه امام یا حصار ارمنی، از توابع خرقان غربی و در فاصله ۲۹ متری از یکدیگر قرار دارند.
[۱] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۵، تهران ۱۳۴۹ش.
[۲] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳] حسین زنده‌دل، استان قزوین، ج۱، ص۵۸، تهران ۱۳۷۷ش.

تا اوایل دهه ۱۳۴۰ش، براساس کتیبه‌های ضریحهای چوبیِ هر دو مقبره (متعلق به دوره صفویه، ۹۶۴)، بناها را آرامگاه فرزندان امام موسی‌کاظم علیه‌السلام، حدیده‌خاتون و محمد می‌دانستند
[۴] محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۹۶۴، یا، باب‌الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.
[۵] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۵، تهران ۱۳۴۹ش.
اما در بررسی های استروناخ روشن شد که این برجها آرامگاه دو تن از ترکان سلجوقی به نامهای ابوسعید بیجار پسر سعد و ابومنصور ایلتای‌تی پسر تکین‌اند.
[۶] دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۵۴، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
[۷] محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری، ج۱، ص۲۶۹، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۷۱ش.
[۸] محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری، ج۱، ص۲۷۰، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۷۱ش.
[۹] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۴۹ش.


۲ - تاریخ احداث


براساس کتیبه گنبدِ برج شرقی (برج قدیمی)، این بنا در ۴۶۰ احداث شده و معمار آن محمدبن مکرالزنجانی القبه بوده و براساس کتیبه سردر برجِ غربی (برج جدید)، بنا در ۴۸۶ ساخته شده و معمار آن ابوالمعالی‌بن مکرالزنجانی بوده است
[۱۰] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۲۷، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۱] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۴۹ش.
احتمالا معمار هر دو برج یک نفر بوده است.
[۱۲] دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۵۴، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
[۱۳] زهره بزرگ‌نیا، معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، ج۱، ص۴۲، تهران ۱۳۸۳ش.
تا قبل از ۱۳۴۷ش، قسمتی از پایه‌های بنابر اثر سیلاب زیر قشر رسوبات قرار داشت که روستاییان آن را به شکل ابتدایی تعمیر کردند.
[۱۴] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۷، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۵] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۹، تهران ۱۳۴۹ش.
پس از آن، برجها بارها در ۱۳۵۳ش، ۱۳۶۹ش، ۱۳۷۰ش و از ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۳ش مرمت شدند.
[۱۶] مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
[۱۷] سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، ج۱، ص۱۲۹، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
هر دو برج خرقان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
[۱۸] ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، ج۱، ص۲۶۴، تهران ۱۳۸۴ش.


۳ - برج قدیمی


این بنای هشت ضلعی از آجر پخته و با ارتفاع حدود پانزده و قطر یازده متر ساخته شده است.
[۱۹] نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۲۳۰، (تهران) ۱۳۴۹ش.
ستونهای مدوری در هشت گوشه آن قرار دارد و به جز دو ستونی که درون آن‌ها پله‌های مارپیچ تعبیه شده است و قطر بیشتری دارند، بقیه ستونها به یک اندازه‌اند. پلکانها به غلامْگردشیِ مابین دو پوشه گنبد راه می‌یابند. مدخل برج در ضلع شمالی قرار دارد. ضخامت دیوارها ۶۰ سانتیمتر و پوشش تزیینی آجری روی آن‌ها ۲۱ سانتیمتر است. در تمام اضلاع هشت‌گانه، دو ستونچه مدور تزیینی چسبیده به ستونهای بزرگ دیده می‌شود که تا اواسط اضلاع امتداد یافته و قوس تیزه‌داری نیز روی آن‌ها ساخته شده است.
[۲۰] دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۵۵، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
[۲۱] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۵، تهران ۱۳۴۹ش.
[۲۲] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۷، تهران ۱۳۴۹ش.
[۲۳] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۹، تهران ۱۳۴۹ش.
قاب و تزیینات آجری داخل طاق‌نماهای هر ضلع، طرح و نقش ویژه‌ای دارند. ضلعی که ورودی برج در آن قرار دارد، تزیینات بیشتری از جمله کتیبه دارد که در قسمت بالای ساقه گنبد قرار گرفته است.
[۲۴] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۲۷، تهران ۱۳۴۹ش.
همچنین، آجرکاری سردر ورودی به شیوه خفته و راسته به شکل گل و بوته است و در داخل طاق‌نمای آن از کلمه اللّه برای تزیین استفاده شده است. به جز دو ستون که آجرکاری مشابه دارند تزیینات بقیه ستونها متفاوت است.
[۲۵] دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۶۰ـ۳۶۱، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).

گنبد دو پوسته است ولی دو پوسته آن کاملا در نیم‌رخ هم قرار ندارند.
[۲۶] Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰،۱۲۵۰, Harmondsworth, Engl، ج۱، ص۲۸۳.
پوسته داخلی گنبد سالم است و با خیز و انحنای مناسبی به کمک طاق‌نماها و کاربندی شانزده‌گانه‌ای بالای هشت ضلعی بنا قرار گرفته، اما از پوسته خارجی گنبد چیزی باقی‌نمانده است.
[۲۷] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۹، تهران ۱۳۴۹ش.

فضای هشت ضلعی داخل آرامگاه سکویی به ارتفاع سی سانتیمتر در دور تا دورِ آرامگاه دارد. در وسط هر ضلع، طاق‌نمایی با قوس تیزه‌دار دیده می‌شود. روی دیوارها، کاربندیها و زیر گنبد آثارِ نقاشی دیواری (فرسک) وجود دارد که در نوع خود حائز اهمیت است. طاق‌نماها در قسمت بالا دارای حاشیه‌ای برجسته‌اند و در قسمت پایین آن‌ها طاق‌نمای دیگری به رنگ آبی دیده می‌شود. در قسمت بالای طاق‌نماها، قابهای بیضی شکلی با شعاع خورشید در اطراف آن‌ها دیده می‌شود که داخل آن‌ها نقوش طاووس نر با چتری به شکل بادبزن، ستاره‌های شش یا هشت‌پر، دو طاووس در مقابل یکدیگر، یا دو طاووس که گردنهای بلندشان به هم پیچیده، نقاشی شده است. در حد فاصل هر دو طاق‌نما نیز نقش تجریدی درخت انار با دو پرنده در دو طرف‌آن دیده‌می‌شود.
[۲۸] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۱، تهران ۱۳۴۹ش.
[۲۹] عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، ج۱، ص۸۴ـ ۸۵، تهران ۱۳۸۱ش.

تزیینات سطح داخلی گنبد شامل نقوش تزیینی با تلفیق خط کوفی است که در داخل کاربندیها با رنگ سبز و آبی ایجاد شده است.
[۳۰] عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، ج۱، ص۸۴ـ ۸۵، تهران ۱۳۸۱ش.
قبلا ضریح کوچک منبت‌کاری شده‌ای که قسمتی از آن آسیب دیده بود درون برج قرار داشت.
[۳۱] محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۹۶۴، یا، باب‌الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.


۴ - برج جدید


ارتفاع این بنا حدود ۵۵ سانتیمتر بیش‌تر از برج شرقی است.
[۳۲] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۳] آذر ۱۳۵۶، ص ۲۱، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
این برج فقط یک پلکان مارپیچ دارد و سطح خارجی گنبد آن، مانند برج قبلی، دارای رگه‌های برجسته آجری است.
[۳۴] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
این بنا از نظر تزیینات با برج قدیمی تفاوت چشمگیری دارد که بیش‌تر ناشی از نماسازی اضلاع و سردر ورودی است. در نماسازی اضلاع هشت‌گانه، حاشیه کم عرض آجرچینی شده‌ای از پایین تا بالا امتداد دارد و ستونچه‌های تزیینی و قوس تیزه‌دار روی آن‌ها مانند بنای اول است. حاشیه قوسهای تزیینی به جز اضلاع دوم و هشتم (از چپ به راست با فرض شماره یک برای ضلع ورودی) که با آجرکاری ظریف برجسته‌ای تزیین شده‌اند، در بقیه اضلاع ساده است. اضلاع هشت‌ ‌گانه در جهت طولی با یک رگه برجسته آجری به دو قسمت تقسیم شده‌اند. در قسمت زیرین، سه طاق‌نمای تزیینی با قوس شکنجی برجسته ساخته شده که هر یک داخل قابی مستطیلی قرار گرفته است. در قسمت بالایی طرحهای متنوعی به چشم می‌خورد.
[۳۵] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۶] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۸ـ۳۳۹، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۷] حسین زمرشیدی، کاشیکاری ایران، ج۱، ص۵، تهران ۱۳۶۷ـ۱۳۷۰ش.
ضلعی که ورودی بنا در آن قرار دارد، از نظر تزیینات با سایر اضلاع و همچنین با ضلع ورودی بنای اول تفاوت دارد. در این ضلع، بین ستونهای مدور و رگه آجرچینیِ برجسته چهارچوب، فاصله‌ای ایجاد شده و داخل آن تزیین شده است. قوس طاق‌نمای این ضلع از اضلاع دیگر کوتاه‌تر است و در بالای قوس و زیر کتیبه ساقه گنبد، کتیبه قرآنی کار شده است.
[۳۸] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۰، تهران ۱۳۴۹ش.
[۳۹] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۲ـ۳۴۳، تهران ۱۳۴۹ش.
داخل این برج، محرابی با تزیینات آجری و قوسی شکنجی ساخته شده است.
[۴۰] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۵، تهران ۱۳۴۹ش.
[۴۱] آذر ۱۳۵۶، ص ۲۱، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
فضای داخلی آرامگاه فاقد پوشش گچی و نقاشی دیواری است و دیوارها سراسر آجرچینی ساده دارند.
[۴۲] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۳، تهران ۱۳۴۹ش.
دور تا دور و روی ساقه گنبد، مانند برج قدیمی، هشت حاشیه پهن با نقوش هندسی دارد که زیر آن‌ها کتیبه قرآنی به خط کوفی مشاهده می‌شود.
[۴۳] پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
ضریح داخل این برج هم‌اندازه ضریح برج قدیمی و بدون تزیینات بود و فقط در حاشیه بالای آن نام دوازده امام با خط نسخ حکاکی شده بود.
[۴۴] محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۹۶۴، یا، باب‌الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.


۵ - علت ساخت برج ها در خارج شهر


به عقیده برخی، ساخت مقابر خرقان در فضای خارج از شهر به سبک ترکان سلجوقی و تقلید از چادرهای صحرانشینی بوده است
[۴۵] Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning، Edinburgh۱۹۹۴، ص ۲۷۵.
[۴۶] مهدی غروی، آرامگاهدرگسترهفرهنگ‌ایرانی، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، تهران ۱۳۷۶ش.
از نظر معماری گنبد، اولین نمونه‌های گنبدهای نار (پیازی و نیم‌کره) و قدیمی‌ترین گنبدهای دو پوسته گسسته (میان تهی) در این برجها دیده می‌شود.
[۴۷] محمدکریم پیرنیا، سبک‌شناسی معماری ایرانی، ج۱، ص۱۶۳، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۸۰ش.
[۴۸] محمدکریم پیرنیا، سبک‌شناسی معماری ایرانی، ج۱، ص۱۷۵، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۸۰ش.
گره‌چینی و نقوش هندسی در آجرکاری دوره سلجوقی، در مقابر خرقان به کمال رسیده است.
[۴۹] حسین زمرشیدی، گره‌چینیدرمعماری‌اسلامیوهنرهای دستی، ج۱، ص۲۷، تهران ۱۳۶۵ش.
[۵۰] گلرو نجیب‌اوغلو، هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار توپقاپی، ج۱، ص۱۳۷، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران ۱۳۷۹ش.
در برجهای خرقان، حدود ۲۵ نوع آجرکاری تزیینی با استفاده از طرحهای مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پا باریک و چهار ترنجی وجود دارد.
[۵۱] محمدیوسف کیانی، فاطمه کریمی، ج۱، ص۱۶، و عبداللّه قوچانی، مقدمه‌ای بر هنر کاشیگری ایران، تهران ۱۳۶۲ش.
[۵۲] Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰،۱۲۵۰, Harmondsworth, Engl، ج۱، ص۲۸۸.
[۵۳] حسین زمرشیدی، گره‌چینیدرمعماری‌اسلامیوهنرهای دستی، ج۱، ص۲۲۴ـ۲۲۵، تهران ۱۳۶۵ش.
آجرکاری برجهای خرقان که حاکی از مهارت سازندگان آن است، این بنا را یکی از چشمگیرترین بناهای قرن پنجم کرده است.
[۵۴] Dalu Jones,"The elements of decoration:surface, pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۶۱.
[۵۵] عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، ج۱، ص۸۴، تهران ۱۳۸۱ش.
نقوش به کار رفته در این بنا نیز قابل تأمل‌اند، از جمله نقش طاووس که در بناها و پارچه‌های دوره آل‌بویه نیز به کار رفته است.
[۵۶] دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۶۶، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).


۶ - فهرست منابع


(۱) علاوه بر مشاهدات مؤلف.
(۲) دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
(۳) زهره بزرگ‌نیا، معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، تهران ۱۳۸۳ش.
(۴) ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش.
(۵) محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۷۱ش.
(۶) محمدکریم پیرنیا، سبک‌شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۸۰ش.
(۷) حسین زمرشیدی، کاشیکاری ایران، تهران ۱۳۶۷ـ۱۳۷۰ش.
(۸) حسین زمرشیدی، گره‌چینیدرمعماری‌اسلامیوهنرهای دستی، تهران ۱۳۶۵ش.
(۹) حسین زنده‌دل، استان قزوین، تهران ۱۳۷۷ش.
(۱۰) سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
(۱۱) عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۲) مهدی غروی، آرامگاهدرگسترهفرهنگ‌ایرانی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۳) محمدیوسف کیانی، فاطمه کریمی، و عبداللّه قوچانی، مقدمه‌ای بر هنر کاشیگری ایران، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۴) محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب‌الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.
(۱۵) مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
(۱۶) گلرو نجیب‌اوغلو، هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار توپقاپی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران ۱۳۷۹ش.
(۱۷) پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، تهران ۱۳۴۹ش.
(۱۸) Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰-۱۲۵۰, Harmondsworth, Engl؛ ۱۹۸۷
(۱۹) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning، Edinburgh۱۹۹۴.
(۲۰) Dalu Jones,"The elements of decoration:surface, pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴.
(۲۱) نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، (تهران) ۱۳۴۹ش.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۲. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۳. ↑ حسین زنده‌دل، استان قزوین، ج۱، ص۵۸، تهران ۱۳۷۷ش.
۴. ↑ محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۹۶۴، یا، باب‌الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.
۵. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۶. ↑ دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۵۴، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
۷. ↑ محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری، ج۱، ص۲۶۹، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۷۱ش.
۸. ↑ محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری، ج۱، ص۲۷۰، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۷۱ش.
۹. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۴۹ش.
۱۰. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۲۷، تهران ۱۳۴۹ش.
۱۱. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۴۹ش.
۱۲. ↑ دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۵۴، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
۱۳. ↑ زهره بزرگ‌نیا، معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، ج۱، ص۴۲، تهران ۱۳۸۳ش.
۱۴. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۷، تهران ۱۳۴۹ش.
۱۵. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۹، تهران ۱۳۴۹ش.
۱۶. ↑ مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
۱۷. ↑ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، ج۱، ص۱۲۹، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
۱۸. ↑ ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، ج۱، ص۲۶۴، تهران ۱۳۸۴ش.
۱۹. ↑ نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۲۳۰، (تهران) ۱۳۴۹ش.
۲۰. ↑ دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۵۵، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
۲۱. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۲۲. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۷، تهران ۱۳۴۹ش.
۲۳. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۹، تهران ۱۳۴۹ش.
۲۴. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۲۷، تهران ۱۳۴۹ش.
۲۵. ↑ دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۶۰ـ۳۶۱، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).
۲۶. ↑ Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰،۱۲۵۰, Harmondsworth, Engl، ج۱، ص۲۸۳.
۲۷. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۱۹، تهران ۱۳۴۹ش.
۲۸. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۱، تهران ۱۳۴۹ش.
۲۹. ↑ عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، ج۱، ص۸۴ـ ۸۵، تهران ۱۳۸۱ش.
۳۰. ↑ عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، ج۱، ص۸۴ـ ۸۵، تهران ۱۳۸۱ش.
۳۱. ↑ محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۹۶۴، یا، باب‌الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.
۳۲. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۳. ↑ آذر ۱۳۵۶، ص ۲۱، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
۳۴. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۵. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۶. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۸ـ۳۳۹، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۷. ↑ حسین زمرشیدی، کاشیکاری ایران، ج۱، ص۵، تهران ۱۳۶۷ـ۱۳۷۰ش.
۳۸. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۰، تهران ۱۳۴۹ش.
۳۹. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۲ـ۳۴۳، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۰. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۱. ↑ آذر ۱۳۵۶، ص ۲۱، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، کارنامه دهسال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته بوزارت فرهنگ و هنر، گردآورنده: محمود مهران، (تهران ۱۳۵۵ش).
۴۲. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۴۳، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۳. ↑ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۳۵، تهران ۱۳۴۹ش.
۴۴. ↑ محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۹۶۴، یا، باب‌الجنه قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ش.
۴۵. ↑ Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning، Edinburgh۱۹۹۴، ص ۲۷۵.
۴۶. ↑ مهدی غروی، آرامگاهدرگسترهفرهنگ‌ایرانی، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، تهران ۱۳۷۶ش.
۴۷. ↑ محمدکریم پیرنیا، سبک‌شناسی معماری ایرانی، ج۱، ص۱۶۳، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۸۰ش.
۴۸. ↑ محمدکریم پیرنیا، سبک‌شناسی معماری ایرانی، ج۱، ص۱۷۵، تدوین غلامحسین معماریان، تهران ۱۳۸۰ش.
۴۹. ↑ حسین زمرشیدی، گره‌چینیدرمعماری‌اسلامیوهنرهای دستی، ج۱، ص۲۷، تهران ۱۳۶۵ش.
۵۰. ↑ گلرو نجیب‌اوغلو، هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار توپقاپی، ج۱، ص۱۳۷، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران ۱۳۷۹ش.
۵۱. ↑ محمدیوسف کیانی، فاطمه کریمی، ج۱، ص۱۶، و عبداللّه قوچانی، مقدمه‌ای بر هنر کاشیگری ایران، تهران ۱۳۶۲ش.
۵۲. ↑ Richard Ettinghausenand Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰،۱۲۵۰, Harmondsworth, Engl، ج۱، ص۲۸۸.
۵۳. ↑ حسین زمرشیدی، گره‌چینیدرمعماری‌اسلامیوهنرهای دستی، ج۱، ص۲۲۴ـ۲۲۵، تهران ۱۳۶۵ش.
۵۴. ↑ Dalu Jones,"The elements of decoration:surface, pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴، ج۱، ص۱۶۱.
۵۵. ↑ عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، ج۱، ص۸۴، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۶. ↑ دیوید استروناخ و کایلر یانگ، «سه آرامگاه برجی‌از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۳۶۶، ترجمه مجید ورهرام، مجله بررسیهای تاریخی، سال۴، ش ۵ و ۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۴۸).


۸ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرقان»، شماره۶۹۶۳.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.